فیورنزا و الاهیات رهایی‌بخش (بخش اول)

معصومه زارعی

پژوهشگر پژوهشکده مطالعات زن و خانواده؛ دانشگاه ادیان و مذاهب

الیزابت شوسلر فیورنزا (1938) استاد بازنشسته دانشکده الاهیات دانشگاه هاروارد است و به عنوان متأله مسيحي كاتوليك به‌ويژه در هرمنوتيك انجيلي شناخته می‌شود. تدریس و تحقیق او در زمینه‌ی مسائل معرفت‌شناسی و الاهیاتی کتاب مقدس، هرمنوتیک، رتوریک، و سیاست تفسیر متمرکز است. پروفسور شوسلر فیورنزا یکی از موسسان و سردبیران مجله «مطالعات فمینیستی در دین» است. همچنین از اعضای موسس و سرویراستار ژورنال «مسائل فمینیستی» به شمار می‌رود. فیورنزا در سال 1971 به عنوان اولین رئیس زن «انجمن کاتولیکی ادبیات کتاب مقدس» انتخاب شد و در هیئت مدیره مجلات و انجمن‌های بزرگ کتاب مقدس نیز حضور فعال داشته است. او  در سال 2001 به عضویت آکادمی علوم و هنر آمریکا انتخاب شد. دکترای افتخاری از کالج سنت جوزف دانشگاه دنیسون در اوهایو، موسسه سنت برنارد، مدرسه الاهیاتی پرکینز و چندین مراکز علمی دیگر به پاس قدردانی از فعالیت‌های علمی‌ فیورنزا به او اهدا شد. حضور فعالانه فیورنزا در موسسات و سازمان‌هایی که در دهه‌های پایانی قرن بیستم شمار زیادی از زنان را در عضویت خود داشت، نشان می‌دهد که زندگی علمی و اجتماعی او در مسیر یکسانی تلاقی می‌کند و او در پی فرصت‌هایی برای تحقق بخشیدن به حضور و عاملیت زنان در عرصه‌های اجتماعی و به‌ویژه در عرصه الاهیاتی است. او در میان شماری از الهی‌دانان فمینیست و دانشمندان کتاب مقدس امکانات جدیدی را برای زنان در آکادمی، کلیسا و جامعه فراهم کرده است.

بیش از 20 عنوان کتاب در زمینه الاهیاتی، فیورنزا را به یکی از پرکارترین متألهان مسیحی بدل کرده است که سعی در ایجاد روش و چشم‌انداز زنانه در تفسیر کتاب مقدس دارد. از آثار فیورنزا می‌توان به کتاب‌های زیر اشاره کرد:

1. در نکوداشت او؛ بازسازي فمينيستي از سرچشمه‌هاي مسيحيت(1983)[1]؛
2. نان نه سنگ؛ چالش‌های فمینیستی از تفسیر متن مقدس(1985) [2]؛
3. اما او گفت: شیوه های فمینیستی تفسیر کتاب مقدس (1992)[3]؛
4. تغییر افق‌ها: کاوش در تفسیر فمینیستی(2013)[4]

كتاب «در نکواشت او؛ بازسازي فمينيستي از سرچشمه‌هاي مسيحيت» كار پيش‌گامانه فیورنزا در حوزه خوانش زنانه از متون مقدس است. انتشار این کتاب در سال 1983 و ترجمه آن به زبان‌های دیگر موجب شد تا چارچوب فمینیستی فیورنزا برای تفسیر کتاب مقدس و بازسازی الاهیاتی در سطح گسترده مورد توجه قرار گیرد.

او در این کتاب اولین بیان جامع از یک مدل انتقادی فمینیستی از تفسیر تاریخی- الهیاتی را ارائه کرد که هرمنوتیک (تفسیری) از سوء ظن را در بر می‌گرفت. تفسیری که بازنمایی زنان را در اسناد مردمحور مسیحیت اولیه به پرسش می‌گرفت. هرمنوتیک یادآوری بازسازی جدیدی از تاریخ مسیحیت اولیه را امکان پذیر کرد، به طوری که اشارات و ردپای عاملیت زنان را در تاریخ ترسیم می‌کرد.

در اين كتاب نظريه رهايی‌بخش و الاهيات به‌طور عمومي و معرفت‌شناسي فمينيستي و رویه‌های تفسيري به‌طور خاص مورد بحث قرار گرفته است. فرضيه رهايي‌بخشي فمينيستي در اين كتاب در پي انسداد و توقف گفتگوهاي هژمونيك تاريخي در كتاب مقدس است. همچنين او در پيِ انكار فرضيه فرهنگي «عقل سليمي» است كه همواره اكثر زنان را در روي‌دادهاي تاريخي نامرئي و آراي مردان را در روش‌شناختي تاريخي برتر جلوه مي‌دهد.

فيورنزا در اين اثر دوگانه‌انگاري جنسيتي در خوانش متون را از يك‌سو سبب بي‌توجهي به واقعيت پيچيده‌ي زندگي امروز دانسته و از سوي ديگر آن را عاملي در جهت رويكرد ذات‌گرايي مي‌داند؛ ايده‌اي كه زنان را از بستر اجتماعي و فرهنگي‌شان جدا كرده و از آن مفهومي غيرتاريخي، نهايي و قطعي مي‌سازد.

انتشار کتاب نان نه سنگ؛ چالش‌های فمینیستی از تفسیر متن مقدس چارچوب هرمنوتیکی فیورنزا را بیشتر توسعه داد. فیورنزا در این اثر با نقد موضوع زنان به‌مثابه یک مسئله جامعه‌شناختی، قائل است اگر «نباید»های ناظر به وضعیت فروتر زنان در متون اصلی تورات نبود، بی‌عدالتی در موضوع زنان نیز وجود نداشت اما بررسی آموزه‌های کتاب مقدس نشان می‌دهد که نه تنها زنانگی به صورتي فرودست تصویب شده، بلكه مسئله زنان حقیقتا یک موضوع الهیاتی مقرر شده است. محور اصلی این کتاب سوالات و تقریرات الهیات فمینیستی، چالش‌هاي مرتبط با آن و ایجاد هرمنوتیک فمینیستی کتاب مقدس، به‌مثابه‌ي یک نظریه، روش یا چشم اندازی برای درک و تفسیر آن است. تلاشي كه با تاكيد نويسنده در سهیم کردن تبیین فمینیستی به‌مثابه‌ی یک پارادایم علمی جدید از تفسیر کتاب مقدس و الهیات همراه است. وي مي‌گويد؛ زنان در تجربيات خود برای خودهویت‌بخشی، بقا و رهایی در یک جامعه پدرسالارانه متوجه شده‌اند که متون مقدس به‌عنوان یک سلاح علیه زنان و در جهت فرودستي آنان در جوامع مردسالار مورد استفاده قرار گرفته و بدين ترتيب زنان را نامرئي و به‌حاشيه رانده‌اند، اما مي‌توان از آن به‌عنوان منبعی برای شجاعت، امید و تعهد نيز بهره برد. از اين رو متون مقدس در برابر فهم و تفسیر این چنینی که همزمان قدرت سرکوب‌گر و رهایی بخش دارد به وضوح شناخته شده است.

فیورنزا مدل‌ها، روش‌ها و استعاره‌هایی را برای تفاسیر کتاب مقدس و بازسازی مسیحیت اولیه ارائه کرده است که در آن زنان در مرکز سنت مسیحی سهیم هستند و به‌مثابه کنشگرانی انسانی حضور دارند. رویکردی که در اندیشه الاهیات فمینیستی، زنان را از موضعی سلبی و در تقابل با آموزه‌های کتاب مقدس به رویکردی ایجابی و در تعامل و بازسازی با متون الاهیاتی تغییر می‌دهد.

1. Schüssler Fiorenza, Elisabeth (1994), in Memory of Her, New York, Crossroad.
2. ــــــــــــــــــــــــــــــــــ(1995), Bread not Stone, Boston, Massachusetts, Beacon Press.
3. https://hds.harvard.edu/people/elisabeth-schussler-fiorenza
4. https://biography.yourdictionary.com/elisabeth-schussler-fiorenza

[1] . In Memory of Her: A Feminist Theological Reconstruction of Christian Origins

[2] . Bread Not Stone: The Challenge of FeministBiblical Interpretation

[3] But She Said: Feminist Practices of Biblical Interpretation

[4] Changing Horizons: Explorations in Feminist Interpretation