روز چهارشنبه ۱۵ آذرماه ۱۴۰۲ کرسی علمی به همت معاونت پژوهشی و پژوهشکده مطالعات زن و خانواده دانشگاه ادیان و مذاهب برگزار شد و خانم دکتر نرجس رودگر، مدیر گروه فلسفه پژوهشکده مطالعات زن و خانواده، در مورد «استنطاق قواعد فلسفه سینوی در مسئله جنسیت و عقل عملی» سخن گفتند. در ادامه گزارشی از این ارائه را می‌خوانید.
موضوع بحث، عرضه مسئله جنسیت به قواعد و مسائل فلسفه سینَوی در بحث عقل عملی و استنطاق آن‌ها در خصوص این مسئله است. مسئله جنسیت امروزه از زوایای مختلف مورد بررسی محققان علوم انسانی قرار می‌گیرد. کتب فلسفی، جامعه‌شناسی، علوم سیاسی، روان‌شناسی و مانند اين‌ها، بخشی را به عنوان مسئله جنسیت اختصاص داده‌اند. به نظر من، همان‌گونه که در دنیای غرب، نظریه‌های ناظر به جنسیت در بستر مکاتب فلسفی شکل گرفته است، فلسفه اسلامی با ظرفیت‌های متفاوتی که درحوزه‌های هستی‌شناسی و انسان‌شناسی دارد نيز می‌تواند بستری برای طرح نظریه جنسیت به شمار آيد.
نخست اشاره به اين نكته ضروری مي‌نمايد كه، به‌رغم تلاش‌های متأخر در نظریه‌پردازی مسئله جنسیت در حوزه فلسفه اسلامی، جنبه‌های مختلف این مسئله همچنان دچار ابهام و ترديد است. يكی از آن جنبه‌ها، مسئله عقل و جنسیت است، که اگرچه کمابیش مورد تأمل دانشمندان مسلمان قرار گرفته است، همچنان نيازمند روشنگری است. عقل در فلسفه اسلامی از دیرباز، به دو حوزه عقل نظری و عقل عملی تقسيم شده است. موضوع بحث امروز ما نيز بررسی مسئله جنسیت در ارتباط با عقل عملی در فلسفه سینَوی است.
به گمان من، در آثار فلاسفه مسلمان شماری از قواعد و چارچوب‌های نظری وجود دارند که می‌توانند به عنوان ابزارهايی براي استنطاق مسئله جنسیت به كار گرفته شوند. بر این اساس، پرسش اصلی این است که عرضه مسئله جنسیت به قواعد فلسفه سینوی چه مسايل، طرح‌ها و پاسخ‌هایی را در اختيار ما قرار می‌دهند؟ در این راستا، ابتدا چیستی جنسیت و چیستی عقل عملی را مطابق فلسفه سینوی مورد بحث و بررسی قرار می‌دهيم، سپس قواعد و مسايل مربوط به فلسفه سینوی را که می‌توانند محل استنطاق مسئله جنسیت باشند، تا حد امكان وارسی می‌كنيم.
پيش از هر چيز، اشاره به اين نكته خالی از فايده نيست كه، موضوع این طرح با روش تحلیلی بررسی و در محورهای زیر قضاوت شده است:
- استنطاق مسئله جنسیت در قواعد حکمت عملی ناظر به مدبر فعل اختیاری؛
- حالات مشارکتی نفس و بدن و مسئله جنسیت و عقل عملی؛
- رابطه نفس و قوا و نقش جنسیت در آن فرایند شکل‌گیری رفتار و نقش جنسیت؛
- جنسیت و عوامل استکمال عقل عملی؛
- استنطاق مسئله جنسیت در عقل عملی به عنوان قوه مدرکه؛
- جنسیت و دانش‌های مربوط به عقل عملی از جمله اخلاق
گو اين‌كه، بررسی‌ها نشان‌دهنده تأثیر جنسیت نه به نحو كلی و مطلق، بلکه به نحو جزيی و مشروط در ساحت‌های مختلف عقل عملی است.
همچنين، در این طرح، آثار بوعلی در مسايل مختلف فلسفی، به ویژه، مباحث مربوط به نفس مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است و تلاش شده است ضمن یافتن قواعد و مسايلی با محور عقل عملی که می‌تواند با مسئله جنسیت، گره نظری بیابد، عرضه مسئله جنسیت بر آن مورد تحلیل واقع شود.
بر اساس يافته‌های اين پژوهش، نمی‌توان گفت كه فلسفه اسلامی با تفکیک فمینیستی جنس و جنسیت همراهی می‌کند، بلکه، در واقع، به اين نتيجه دست خواهيم يافت كه می‌توان از فلسفه اسلامی تفکیکی از جنس و جنسیت به دست داد، به گونه‌ای که در آن، جنس صرفاً به تفاوت‌های فیزیکی مشیر است، و جنسیت امری ناظر به هویت انسان به عنوان مجموع بدن و نفس مجرد است.
ابن سينا تفاوت‌های جنسی را صرفاً عرضی و ورود آن به ساحت ذات انسان را منتفی می‌داند. با این فرض، اگر جنسیت را نشأت گرفته از بدن، یعنی مرتبط با جنس فیزیکی بدانیم، می‌توان نتيجه گرفت که نمی‌توان جنسیت را به لحاظ صرف ارتباطش با جنس، جزو ذاتیات انسان به شمار آورد.
از نظر بوعلی، قلمرو قطعی فعالیت عقل عملی، افعال اختیاری، استنباط ادراکات جزيی است که رابطه عقل عملی و جنسیت ذیل آن‌ها بررسی می‌شود. ذیل تقسیم‌بندی سه‌گانه بوعلی از حالات مشارکتی نفس و بدن، اگر جنسیت را نشأت گرفته از بدن و ساری در نفس بدانیم، آن‌گاه در تمام احوالات سه‌گانه حضور دارد.
طبق نظر بوعلی، رابطه نفس و قوا به نحو مبدئیت است، اگر جنسیت را اثر قوه نباتی یا حیوانی بدانیم، می‌توان گفت: نفس مبدأ جنسیت است. بنابراین، به دلیل رابطه علّی ــ معلولی، و رابطه اصل ــ فرع، بین نفس و قوا، و به دلیل اصل محرز سنخیت بین علت و معلول و اصل و فرع، مادی دانستن قوای ناظر بر جنسیت نمی‌تواند به معنای عدم ورود جنسیت در ساحت نفس و محدود شدنش در قلمرو بدن باشد.
در فرایند رفتارشناسی از نظر بوعلی، شهوت و غضب، دو عامل تحریک هستند. از سویی زن و مرد به دلیل آن‌که طبق مشهورات، در شهوت و غضب، که دو عامل مؤثر در فرایند رفتار هستند، دارای رفتارهای يكسان نيستند، بلكه رفتارهای متفاوتی متأثر از جنسیت خود خواهند داشت.
همچنین، وی قايل به استکمال‌پذیری عقل عملی است، و به دو عامل تجربه و عادت، به عنوان روش‌های استکمال عقل عملی اشاره می‌كند. این نشانه تأییدی از فلسفه ابن سینا بر تأثیر عوامل محیطی بر تفوق یا فرودستی عقل عملی و مصادیق آن در بین دو جنس زن و مرد است.
اگرچه عقل قدسی بالاترین مرتبه عقل انسانی است، با تزکیه و تهذیب در کنار سایر کمالات حاصل می‌شود. بنابراین، عمل و رفتار انسان در احراز آن، تأثیر بی بدیل دارد. با توجه به تفاوت‌هایی که جنسیت می‌تواند در رفتار ایجاد نماید می‌توان گفت: راه احراز عقل قدسی، چه از جهت عوامل و چه از نظر موانع، می‌تواند تحت تأثیر جنسیت باشد. همین حکم در مورد ادراکات جزيی به طریق اولی جاری است، یعنی اگر جنسیت را امری فرهنگی بدانیم، که ریشه در نفس نباتی و قوای مادی دارد، جنسیت به همان اندازه که مبدأ مادی دارد، سهمی هم در ادراکات جزيی دارد.
واپسين سخن آن‌كه، با فرض تأثیر مستقیم جنسیت به هر دو معنا در عقل عملی، تأثیر آن در حرف و صنایع را می‌توان نتیجه گرفت. و نيز، می‌توان نتیجه گرفت كه جنسیت یکی از عواملی است که حرفه‌ها، صنایع و هنرها می‌توانند از آن متأثر باشند. همچنین، آن‌گاه که ثابت گردید جنسیت، حداقل به دلیل تفاوت‌های ناظر به منشأ بدنی دو جنس، در فعل و رفتار تأثیرگذار است، اخلاق و جنسیت نیز رابطه معناداری پیدا می‌کنند. به این معنا که جنسیت به عنوان یکی از عوامل تعیین‌کننده فعل اختیاری می‌تواند مسئله علم اخلاق قرار گیرد.
